१. अवस्थिती र संरचना

सिद्धकाली मन्दिर नेपालका दुई प्रमुख स्थानमा प्रसिद्ध छन्—ठिमी (भक्तपुर) र चैनपुर (संखुवासभा)। भक्तपुरको सिद्धकाली पगोड शैलीमा निर्माण गरिएको छ, जहाँ दुई तले सुन रङ्गको गजुर र छाना यसको महत्त्व बृद्धि गर्छ । संखुवासभाको चैनपुरस्थित मन्दिर भने शिलाले बनेको, ढुङ्गा र पित्तल प्रयोग गरि हालसालै पुनर्निर्मित गरिएको छ 

२. उत्पत्तिको मिथक – शक्तिपीठ

दुवै स्थानको मन्दिरलाई शक्तिपीठ मानिन्छ, जहाँ देवी सतीको शरिरका अंग खसेका थिए। भक्तपुरमा यो वसिरहेको स्थान सतीको दाहिने आँखा रहेको मानिन्छ ।

साथै, चैनपुरको मन्दिर पनि सतीको दायाँ आँखा गिरेको स्थलमा स्थापित गरिएको विश्वास रहिआएको छ ।

३. देवता तथा पूजापाठ

ठिमीमा सिद्धकालीका साथ शिव (प्रकाशेश्वर), गणेश (सिद्धिगणेश), भैरव, नवरुपा लगायत धेरै मूर्तिहरू छन्। भक्तिदेवता सिद्धीकालीको “pattaa” (धातुको झुण्ड) मन्दिर अगाडि झुलेर भक्तजनको आस्था 

चैनपुरको मन्दिरमा दस हातयुक्त पित्तलको काली मूर्ति, विष्णु, शिव, गणेशका मूर्तिहरू रहेको उल्लेख छ ।

४. रीतिरिवाज र भक्ति

भक्तपुरको मन्दिरमा दैनिक भजन, रामायण भजन (शुक्रबार), र साँझमा तैल-बत्ती प्रज्वलन (चाकामाता च्याकेउ) हुन्छ । मंगलवार र शनिबार विशेष पूजाको समय हुन्छ।

चैनपुरमा विशेषत: दशैंमा विशाल मेला लाग्छ, सतीदेवीका आँखाको प्रतीक गणना गर्दै पूजा गरिन्छ ।

५. जात्रा र पर्वको ऐतिहासिक महत्व

भक्तपुर ठिमीमा:

बिस्का/बिस्केत जात्रा (वैशाख १–२) र येन्या पुन्हि जात्रा (भदौमा) मा विशेष चहलपहल हुन्छ। मन्दिरबाट सातवटा पालिक्विन झुन्डेर जात्रा नाम “ब्यालिसिया जत्रा” मनाइन्छ 

गातेमंगल–गथामुगा चतुर्दशी मा तीन “गाथामुगा” जलाइने संस्कार सम्पन्न हुन्छ ।

चैनपुरमा:

दशैंको अवशरमा तथा नवदुर्गा पर्वहरूमा विशेष धार्मिक कार्य र मेला लाग्ने गरिन्छ ।

६. संरक्षण र आधुनिकीकरण

भक्तपुरको मन्दिरमा सुनको छाना र पत्थरको ढलान गरिएको छ ।

चैनपुरमा स्थानीय उद्यमीहरूद्वारा सडक पहुँच, पर्खाल, रेलिङ, लक्ष्मीनारायणको मन्दिर पुनर्निर्माण र दशैँ तयारिका लागि जरुरी खर्च पूरै भएको छ; चालू वर्ष पनि संरक्षण कार्य जारी छ 

७. पर्यटन र स्थानीय अर्थतन्त्र

सिद्धकाली तिर्थस्थलले भक्तपुर, भक्तपुर बाहिर, तसेच संखुवासभाको चैनपुरमा धार्मिक पर्यटनको अवसरको रुपमा सेवा दिँदै आएको छ। कांग्रेस, मन्दिर संरक्षण समितिहरूले धार्मिक तथा सांस्कृतिक कार्यक्रममार्फत आउने श्रद्धालुबाट स्थानीय विकासमा योगदान पुर्‍याउने उद्देश्य राखेका छन् ।

निष्कर्ष

सिद्धकाली मन्दिर नेपालमा धार्मिक आस्था, ऐतिहासिक मिथक र सांस्कृतिक धरोहरको मिश्रण हो। भक्तपुर र चैनपुर दुबै स्थानले देवी सत्तिको शक्तिपीठका रुपमा आफ्नो पहिचान बनाएका छन्। रीतिरिवाज, भक्ति, संरक्षण र पर्यटन विकासले यसलाई अझ विशेष बनाउँछ। यसले न केवल भक्तजनमा गहिरो अध्यात्मिक अनुभव ल्याउँदैछ, तर स्थानीय समुदायका लागि आर्थिक अवसर र सांस्कृतिक संरक्षणको अवसर पनि सृजना गरेको छ।